Budama, agaca iyi bir sekil vermek, gelisme ve verime etki etmek, kaliteyi iyilestirmek ve çesitli nedenlerle zararlanan yerleri onarmak amaci ile yapilan kesme sanatidir.
Dikim zamani veya bunu izleyen birkaç yil içindeki budamanin amaci, agaca, verime yattigi zaman kirilmaksizin meyveyi tasiyacak sekilde kuvvetli bir çati olusturmaktir.
Verim çagi (türlere göre 4-6 yasindan sonra) yapilan budamanin amaci, gelisme ile verim arasinda bir denge olusturmak ve yüksek kaliteli meyveyi elde edecek sekilde agaca tasiyabilecegi kadar meyve verdirtmektir.
Gençlestirme budamasi ise verimden düsmüs yasli meyve agaçlarina uygulanir. Bir süre daha fazla ürün alabilmek için yasli agaçlara daha siddetli budama yapilarak, sürgün verme ve gelisme göstermeye zorlanirlar. asi önemlidir. Aksi halde, agaç yana ve yukari dogru abuk ve kuvvetli gelisir.
GENEL PRENSIPLER Agacin Büyüme Durumu: Meyve türleri içerisinde bir çesit yaygin ve yatay dalli gelisirken? digeri yukari dogru ve dik bir gelisme gösterebilir. Yaygin ve yatay gelisen bir çeside? dallarin birbirine geçmesine engel olacak sekilde? yukari dogru gelismesini tesvik edecek bir budama yapmak gereklidir. Yukari dogru ve dik gelisen bir çesidi de? ilaçlama? meyve seyreltmesi? hasat v.b. gibi kültürel uygulamalari kolaylastirmak için? yana dogru ve yaygin gelismesini tesvik edecek bir budama yapmak gereklidir. Budamanin Çiçek ve Meyve Baglamaya Etkisi: Genç agaçlara yapilacak budama çiçek ve meyveye yatmayi geciktirir. Ancak? meyveye yatan çiçek miktarinin artmasina yardimci olur. Çünkü budama ile agaçtaki bazi gelisme noktalari da çikarildigindan? geriye kalanlara elverisli su ve azot temini dolayli olarak artirilir. Budamanin Verim ve Kaliteye Etkisi: Budama, verimde bir miktar azalma yapmasina ragmen meyve kalitesinde çok fazla bir iyilestirme yapar. Budama ile bir kisim meyve de atildigindan; geriye kalanlara yedek besin maddelerinden daha fazla pay düser. Budama ile yaprak miktari ve buna bagli olarak su kaybi da azalir ve agaçlarin güneslenme ve havalanmalari artacagindan meyve rengi ve iriligi artar. Budama Yaralarina ve Artiklarina Yapilacak Muamele: Kesim izi 5 cm'yi geçen yaralara macun sürülmelidir. Budama artiklari da ertesi yilin hastalik tasiyicilari oldugundan yakilmalidir. Budamanin Mevsim ve Zamani: Dinlenme devresi denilen ve yaprak dökülmesi ile ilkbahar da tomurcuklarin patlamasi arasinda geçen zaman budama için uygundur. Ancak, araya donlu günler girerse, budama isi don tehlikesi ortadan kalkincaya kadar ertelenmelidir. Bu dönemde ayni zamanda hem isçi sorunu olmaz hem de yapraklar olmadigindan kesim yerleri arasinda daha iyi iliski kurulur. Agaçlarin Terbiyesinde Kullanilan Sistemler: Modifiye lider (degisik doruk dalli) terbiye sistemi en çok tercih edildigi için bunun üzerinde duracagiz. Modifiye-lider sisteminin çok tercih edilmesinin nedeni, diger sistemlere göre daha kuvvetli çatal dallara sahip olmasi ve ana dallar arasindaki dikey mesafenin daha fazla olmasi nedeniyle daha çok meyve yükünü tasimasidir. Bu sistemde kuvvetli fidanlar dikilmelidir ve ana dallar ikinci derecede çati dallarini meydana getirinceye kadar lider dali gelismesi durdurulmamalidir. Verim çagina gelmis bir agaçta 8-10 adet büyük yan dali meydana gelmesine imkan verilir. Lider dalin gelismesi türlere bagli olarak 4-5 yil sonra özel bir kesim yapilarak zayiflatilmalidir. Genel prensipleri türlere göre pek fark etmeyen modifiye-lider sisteminde elmayi ve seftaliyi örnek olarak verilen açiklayici bilgi asagidadir. En çok bir yasli fidanlar kullanilir. ELMA Bir Yasli Fidan: 1,5-2.0 cm çap ve 150 - 200 cm boyundaki fidanlar uçtaki piskinlesmemis kisimlari kuvvetli yan dallari meydana getirecek piskin gözlerin bulundugu 1 m'ye kadar kisaltilirlar. Ikinci büyüme mevsiminin basinda çati dallari seçimi yapilir. Çati dali sayisi 3-4 tane olup, ilki topraktan 15-20 cm yukarida ve aralarindaki dikey mesafede 15-20 cm'dir. Çati dallari farkli gelismeleri için farkli uzunlukta ve lidere en yakin olan en uzun kesilirler. Sekil 1. Dikimi izleyen ilk büyüme mevsiminin sonu 3-4 Yasli Agaçlar: Çati dallari arasinda iyi bir ilgi aranir; bunlar üst üste gelmemeli ve lider dalin gelismesi durdurulmamalidir. Birakilan yan dallar ikinci büyüme mevsiminin sonunda yeni yan dallar meydana getirecektir. Bunlardan birbirine karisanlar ayiklanarak 2-3 tanesi birakilir. 5 Yasli Agaçlar: Artik esas yan dallarla çati iyi tesekkül etmis ise lider en uygunu disa dogru gelisen iki dala kadar kesilir. Her çati dali bir agaç kabul edilerek, budama ve dal seçimi önceki yillarda oldugu gibi yapilir. Meyveye Yatan Genç Agaçlar: Agaci açacak sekilde çok az odun çikartilmasi yapilir. Agaçlar iyi bir terbiye de ise hiçbir kesime gerek yoktur. Kuvvetli bir agaç bol meyve gözüne sahip olmali, hastalik ve hasere kontrolünde etkili olacak sekilde açik olmalidir. Geçmis yillarda eger düzenli bir budama yapilmis ise verim çagina gelmis agaçlarda fazla budama yapmaya gerek yoktur. Hiç kimse kesilen dal miktarina bakarak budamanin dogru yapildigina karar veremez. Yari bodur gelisen çesitlerin budamalari daha degisiktir. Bunlarda; Dikim zamani fidan, kök bogazindan itibaren 70-80 cm yukaridan kesilir (Sekil 2). Birinci yil tepe dalina dokunulmaz. Toprak seviyesinden 15 cm yükseklige kadar olan gövde üzerindeki sürgüler dipten kesilirler. Diger sürgünlere dokunulmaz. Kisin birakilan sürgünler arasindan çatiyi olusturacak dallar seçilir. Lider dal ile rekabeti önlemek için yan dallarin yaklasik 1/3'ü kesilir (Sekil 2). Ikinci yil seçilen 4 çati dalindan dik gelisenler o yilki uzunlugunu 1/3'i kadar kisaltilir. Her çati dali üzerinde ikinci derecede yan dallar seçilir ve bunlar da agacin gelismesine göre kisaltilirlar. Üçüncü ve dördüncü yillarda da ayni yol izlenir. Agacin gelismesine göre dallarda kesim yapilacaktir. Bu budamalarda, agacin günes isigindan daha fazla yararlanabilmesi için çam agaci na benzeyecek sekilde budanmasi saglanir. Sekil 2. Yari-bodur elmalarin budanmalari Ilk 2 yil boyunca, agaçtaki bütün çiçekler koparilarak; gelecekteki yüklü meyveyi tasiyacak kuvvetli bir çati olusmasina imkan verilir. Tam bodur elmalar için en iyi budama sekli ?Ince-ig? seklidir (Sekil 3). Bunun için, bir yasindaki fidanlarin tepesi dikim esnasinda topraktan 85 cm yukaridan kesilir. Ilk gelisme mevsiminin sonunda, ana gövde üzerinde bulunan ve topraktan itibaren 40 cm'ye kadar olan dallar çikartilir. Yan dallar ilk gelisme mevsimi sirasinda (Temmuz-Agustos), iple asagi dogru genis açi yapacak sekilde baglanmak veya agirlik asmak suretiyle egilirler. Ancak egilemeyecek derecede çok dik gidenler, budama zamaninda tamamen dipten çikarilirlar. Yan dallarda hiçbir sekilde uç kesimi yapilmaz. Sekil 3. Tam bodur elmada ?ince-ig sekli? budama Özellikle kiraz gibi hasadi güç olan meyve türlerinde, agaçlar alçaktan taçlandirilarak bodurlastirma egilimi yayginlasmaktadir. Gövde yüksekligi üzerinden 60-70 cm yukarida olacak sekilde yapilan alçaktan taçlandirma ile, agaç yüksekligi 3,5 m'de tutulabilmekte ve dikim araliklari da 5 m x 5 ve hatta 5 x 3 m'ye indirilmektedir. Kirazlardaki lider dalin, agaçlar 7 yasina geldikten sonra yukaridan asagiya dogru her yil 1/4'i kesilip, 10. yasina kadar tamami yok edilerek; agaçlarin dik gelismeleri yerine yaygin gelismeleri saglanabilmektedir (Sekil 4). Bu yolla hem budama, ilaçlama, hasat v.b. kültürel uygulamalar ucuz ve kolay olmakta, hem de agaçlarin erken yasta verime geçmeleri saglanmaktadir. Sekil 4. Fizyolojik olarak bodurluk saglamak amaciyla kirazlarin budanmasi SEFTALI Her ne kadar genellikle Goble (çanak) terbiye sekli seftaliler için kullaniliyor ise de modifiye lider sisteminden de basarili sonuçlar alinmakta ve en azindan çok seftali çesitlerinde tercih edilmektedir. Dikimden sonraki 3-4. hafta sonuna kadar sürgünler gelismeye birakilir. Bu süre sonunda ana gövde üzerinde birbiri üstüne gelmeyecek sekilde 4-5 çati dali seçimi yapilip, digerleri çikartilir. 120 cm'nin sonundaki kuvvetli olan uç dal lider olarak birakilir. Diger yan dallar arasinda 15 cm uzaklik olmalidir. 5 dal seçildigi zaman, en alttaki dalin toprak seviyesinden 40 cm yukarida olmasi gerekir. Ikinci büyüme mevsiminin sonunda agaç çok hafif budanir. Lider dalin gelismesini tehlikeye koyan her yan dal disa bakan göz üzerinden kisaltilir. Üçüncü büyüme mevsiminde hafif budama yapilmalidir. Çati dallarindan çikan dallardan uygun olan 2-3 tanesi birakilip digerleri çikarilir. Bunlarin uçlari disa dogru hafif alinabilir. Kuvvetli kesim istenmez. Birbirine giren ve dikey gelisen dal ve dalciklar çikarilir. Eger çati iyi tesekkül etmis ise lider dalin gelismesini engellemek için agaç yana dogru açilir. Dördüncü büyüme mevsiminde de çok az budama yapilmalidir. Bu dönemde, çiçek ve meyve olusmasini engellemek için kuvvetli budamadan özellikle kaçinilmalidir. Gövde de bulunan kalabalik sürgünler seyreltilebilir. Önce ki yil yapilamamis ise, lider bu zamanda zayiflatilir. Verim çagina gelmis seftali agaçlarinin her yil budanmasi önemlidir. Aksi halde, agaç yana ve yukari dogru çabuk ve kuvvetli gelisir.